Yatağından çıkarılan mermerlerle çevresindeki antik kentleri güzelleştiren Sodra Dağı’nın eteklerine kurulmuş Milas.

Antik Çağda, Milas’ın da bulunduğu Büyük Menderes ile Dalaman Çayı arasında kalan bölge Kanalı'ların yönetimindeydi. Pers, Makedonya ve Slevkos egemenlikleninin ardından Roma’ya bağlandı. Bizans döneminde piskoposluk merkezi olan Milas, 13. yüzyılın sonunda Menteşe Beyliği’ne başkentlik yaptı. Şimdi de mağrur oluşu bundan olmalı.

“Tapınaklar şehri” Mylasa... Çeşitli sıfatlarla anılan Karialıların baştanrısı Zeus’a adanmış pek çok tapınak bulunurmuş Mylasa’da. Bu yüzden zamanın hac yeriymiş. George Bean “Kana” adlı kitabında nükteleri ile ünlü arpçı Stratonikos’un kentte verdiği resitale başlarken tapınaklanın çokluğundan etkilenerek, alışılagelmiş “insanlara kulak ver” sözünü bir kenara bırakıp “tapınaklara kulak ver” dediğini aktarıyor. Bugün, ne yazık ki, seslenini duyuramıyorlar artık.

Biz, Milas’a ulaşmak için Bodrum’dan yola çıktık. Bafa Gölü’nü geçtikten sonra etrafımız zeytin ağaçlarıyla sarıldı. Dağ taş alabildiğine zeytin ağacı. Ne de olsa dünyada kişi başına düşen zeytin ağacı yönünden ilk sırayı alan bölgedeyiz. Milas’ın girişinde bizi önce leylekler karşılıyor. Daha sonra kenti gezerken, kimi zaman bir tapınak kalıntısının tepesinde, ya da eski bir Milas evinin bacasında sık sık rastlayacağımız bir manzara bu. Binden, birbirinden renkli üç ev gözümüze çarpıyor. Masallardaki pasta evler gibi canlı renklenle sıvalı, pencere, balkon ve kapı demirleni beyaz boyalı bu evler çok iyi durumda. Önce, işte karşımızda ünlü Milas evleri diye düşünüyoruz. Oysa ki bu evler, 1930’larda Macar ve İtalyan ustaları tarafından yapılan Macar evleriymiş.

Dört gözle arandığımız Milas evleri ise kentin içinde, labirenti andıran daracık sokakların içinde gizli. Birbininin koluna girerek ayakta durmaya çalışan, hemen hemen tümü iki katlı, ahşap evlerin çoğu içinde oturulamaz durumda. 19. yüzyılda yapılan ve varlıklı ailelere ait olan bu evler yol üzerinde, kimi cumbalı, kimi çıkma katlı, kimiyse düz inşa edilmiş. Güneşi, ışığı ve rüzgarı en iyi şekilde alabilmek için. Bütün evlerin ortak yanı ise hemen dikkat çeken ilginç bacaları, pencere alınlıklarındaki ve kapılandaki süslemeleni. Bazı evlerin dışı çivit maviye veya sarıya boyanmış, renkli boyalarla süslenmiş. Ancak eskinin canlı mavisi şimdi hüznün mavisine dönüşmüş; pazar yerinde dikkatimizi çeken, belli ki zamanının en güzel evlerinden birinin son sakini yaşlı teyzenin gözlenindeki hüzne...

Pazar yeri ise kıpır kıpır, kalabalık, rengarenk. Her Salı kurulan Milas’ın pazarına turistler için tatil yerlerinden otobüsler kaldırılıyormuş. Buldan bezinden, yörede dokunan kumaşlardan hazırlanan masa örtüleri, yastık kılıfları, incik boncuklar, yazlık kıyafetler, hediyelik eşyalar bir tarafta, köylerden getirilen, ağız sulandıran taze sebzeler ve meyveler diğer tarafta.

Terzilerin, kunduracıların, antikacıların, kavurmacıların, ciğercilenin küçük, ilginç dükkanlarda sıralandığı Arasta, Milas’ın sabit çarşısı. Buraya yakın, tipik bir Ortaçağ hanını görmek isterseniz Çöllühan’a uğramalısınız. Girişteki semerci ile karşısındaki atlara ve develere incik boncuk yapan dükkanı geçip avluya giriyorum. Yıkık dökük ahşap merdivenler üst kattaki terasa uzanıyor. Yukarıda kıl eğirip dokuyan bir atölye var. 1768’de Abdülaziz Ağa tarafından yaptırılan hanın teras korkuluklarından kıl kilimler ve renkli keçeler sarkıyor.

Milas’ın dünya çapındaki ünü ise kökboyayla, el eğirmesiyle hazırlanan halılarından ileri geliyor. Genellikle güneyindeki dağ köylerinde üretilen halılar, henüz tezgahtayken tüccarlar tarafından alınıp yurtiçine ve dışına satılıyor. Bu yüzden Milas içinde halı satan çok az dükkana rastlayabildik. Tarihi 17. yüzyıla uzanan Milas halılarını değerli kılan desenleri, kendine özgü pastel tonlardaki renkleri ve dokuma kalitesi. Daha çok kahverengi ve sarı arası tonların kullanıldığı halılarda şeftali kırmızısına, yeşil ve beyaza da rastlanabiliyor. Genelde geometrik desenler ve stilize edilmiş çiçekler kullanılıyor.

Tarihi MÖ 1. bine dayanan ve çevresinde, aralarında Furomos, Labraynda, Herakleia, Beçin gibi önemli tarihi merkezlerin de bulunduğu 27 antik kent tarafından kuşatılan Milas’da görülmeye değer pek çok yer var. Bunların başında da, dünyanın yedi harikasından biri olan Bodrum’daki Mausoleum’dan esinlenerek yapıldığı sanılan Gümüşkesen geliyor. MÖ 1. yüzyıl ile MS 2. yüzyıl arasında yapıldığı sanılan bu yapının en etkileyici yeri tavanı. Burayı görmek için görevliyi çağırıp açık sütun dizisiyle çevrili üst kata tırmanmak gerekiyor. Anıtın çatısı dışarıdan, birbirinin üzerine konan taşlarla gittikçe küçülen bir pinamite benziyor. O piramitin içerden bakınca tavana verdiği görüntü ise bambaşka. Tavan eskiden renkli olduğu düşünülen bitkisel ve geometrik motiflerle bezeli. Tabanda da, aşağıda yatan ölünün üzerine şarap dökülen huni biçimli bir delik var.

Günümüze hemen hemen bozulmadan gelen bir diğer yapı ise MÖ 1. yüzyılın sonunda inşa edilen, Mylasa’nın kuzey kapısı Baltalıkapı. Adını kilittaşı üzerinde bulunan, Kania’nın baştanrısı Zeus’u simgeleyen çift yüzlü baltadan alıyor. Hıristiyanlık devri başlarında, şehrin doğusundaki dağlardan getirilen su, kemerlerle bu kapıya bağlanırmış. Roma devrine ait su kemerlerinden günümüze kalanlar Beçin yolu üzerinde görülebiliyor.

Tapınaklar şehri Mylasa’dan günümüze ulaşan tek tapınak Hisarbaşı mahallesinin doğusunda yer alan tepedeki Zeus Kanios tapınağı. Ayakta kalan ve Uzunyuya denilen tek sütunu, adı üstünde bir leylek yuvasına evsahipliği yapıyor.

Menteşe beyliği zamanından kalma Ulu Cami, yazın şu sıcak günlerinde gölgesine sığınabileceğiniz ağaçları, gülleri, zakkumları, adını bilmediğim, çoğunu yeni gördüğüm binbir renkli çiçeklerle süslü bahçesiyle Milas Müzesi’nin karşısında yer alıyor. Milas’ın bu en büyük camisinin çok ilginç bir mimari yapısı var. Yan duvarları büyük payandalarla desteklenmiş. Duvarlarında gördüğümüz çok sayıda antik malzeme, sütun başı, sütun kaidesi yazıtlar, sunak parçaları, çift yüzlü balta figürü Milas’da yaşayan kültürlerin bir yansıması sanki.

Sodna Dağı’nın can verdiği yapılardan biri de 1394 yılında yapılan Firuz Bey Camii. Dış cephesi olduğu gibi mermerlerle kaplı caminin beni en çok etkileyen ve seyrederken huzur bulduğum yeri ise giriş portali. Mermerlerin üzerindeki işlemelerin her biri birbirinden farklı olmakla birlikte bir bütünsellik içinde. Hem burada hem de pencere üstlerinde mükemmel bir taş işçiliği ile kırmızı beyaz taş kullanılmış.

Tarihin her döneminde önemini koruyan Milas, bugün biraz ihmal edilmiş bir durumda olsa da yine eski günlerdeki popülaritesine döneceğe benziyor. Çünkü onun insanında, sokak aralarında, sakladığı çok değerli hazineleri var. 

Milas lies on the lower slopes of Mount Sodra, from whose quarries came the marble which adorns so many ancient cities in southwest Turkey.

This region between the Büyük Menderes (the ancient Meander) and the Dalaman rivers was controlled by the Garians. They were succeeded by the Persians, Macedonians and Seleucids before becoming part of the Roman Empire. Milas was a bishopric under the Byzantines until the city became capital of the Turkish Menteşe principality at the end of the 13th century. Its proud and dignified aspect today is hardly surprising after such an illustrious past.

Mylasa was a city of temples, many dedicated to Zeus, who was patron deity of the Garians and known by numerous different epithets. So in antiquity the city was a place of pilgrimage. In his book on Caria, George Bean relates how the harpist Stratonicus who was famous for his wit performed here, and as he was about to begin was so moved by the multitude of temples that instead of the usual introductory phrase ‘Give ear to the people’, declared ‘Give ear to the temples’. Today, sadly, they cannot make their voices heard.

We set off north from Bodrum to Milas. After passing Lake Bafa the hills around were covered with olive trees as far as the eye could see. This is a region with more olive trees per person than any other place in the world. As we entered Milas we were met first by storks, and later when we were strolling round the city we frequently saw them perched on the chimneys of old Milas houses and ancient ruins.

In Milas three colorful houses first caught our attention. With their brightly painted walls, and white painted window grilles and balcony railings, they reminded us of the gingerbread houses of fairytale. At first we thought we had come across some of the celebrated old houses of Milas, but it turned out that they were Hungarian style houses made by Hungarian and Italian builders in the 1930s.

The traditional wooden houses of Milas are hidden in narrow labyrinthine streets in the heart of the city. Most of the two storey houses are derelict, and stand arm in arm with their neighbors, attempting to keep their balance. They date from the 19th century and were evidently once grand establishments belonging to prosperous families. Some have bay windows, and others jettied upper storeys to catch the maximum amount of sun, light, and breezes. They all have distinctive chimneys and decorations over the windows and on the doors. Some of them are painted blue or yellow with colorful decoration, but the original bright blue has faded, lending the houses the same wistful air that we saw in the eyes of an elderly woman, the last inhabitant of one of the loveliest old houses which we saw in the marketplace.

The market itself is lively, crowded and colorful. It takes place every Tuesday, and is so popular that day excursions are organized here for tourists from resorts in the area. Attractive tablecloths, pillow cases and other household linen made of locally woven cotton fabrics, trinkets and gifts and summer clothing fill the stalls in one half of the market, while the other half is given over to a mouth watering array of freshfru its and vegetables.

The arasta, an Ottoman period open air bazaar, is lined by small old fashioned shops, occupied by tailors, shoemakers, antique dealers, corned beef makers, and offal butchers. Close by is Çolluhan, a typical example of a han which provided rooms, storage and stabling for merchants and artisans. The han was built in 1768 by Abdülaziz Ağa. Passing between the packsaddle maker’s and a shop making bead ornaments for horses and camels which face one another at the entrance, I entered the courtyard. A tumbledown wooden staircase led to the upper gallery, where there is a workshop spinning and weaving goat’s hair. Kilims made from hair and patterned felt rugs had been hung over the balustrade.

Milas is famous worldwide for its hand woven carpets made of vegetable dyed wool that are mainly produced in mountain villages in the southern part of the province. Since they are bought up by dealers while still on the looms for the domestic market or export there are very few shops selling carpets in Milas itself The typical pastel designs of Milas carpets date back to the 17th century, and their value derives from both these and the quality of their weaving. Dominant colors are in the brown to yellow range, with lesser quantities of peach red, green and white. Their patterns consist mainly of geometric motifs and stylized flowers. There are 27 ancient cities dating back as far as 1000 BC in the vicinity of Milas, including major sites like Euromos, Labraynda, Heracleia, and Beçin. Of the ancient Mylasa itself the most fascinating structure to have survived is Gümüşkesen, a tomb whose unusual design is thought to have been inspired by the Mausoleum, one of the seven wonders of the world situated in Bodrum, the ancient Halicarnassus. Dating from the 1st or 2nd century AD, the most spectacular part of this building is its pyramidal roof surrounded by a colonnade. To get onto the roof you must call the watchman, who obliges by bringing a ladder. The pyramid made of stones piled one on top of the other is unexpectedly beautiful when seen from the inside, where the ceiling is carved with elaborate floriate and geometric motifs, which were probably once painted. In the floor is a funnel shaped aperture through which wine was poured down onto the occupant of the tomb chamber beneath.

Another structure which has survived almost intact to the present day is Baltalıkapı, the north gate of the ancient Mylasa built at the end of the 1st century BC. The name, meaning Gate of Axes, derives from the carved double bladed ax, symbol of Zeus, carved on the keystone. In the early Christian era water channeled from the mountains to the east of the city was carried along aqueducts to this gate. The remains of these Roman period aqueducts can be seen on the Beçin road.

The only surviving temple in Mylas is that of Zeus Carios on a hill at the east end of the district of Hisarbaşı. The single standing column is home to a stork, whose nest perches on the summit. Appropriately the column is known locally as Uzunyuva or Tall Nest. Firuz Bey Mosque dating from 1394 is one of the oldest Turkish monuments in Milas. Faced entirely in marble, the portal is the place which I found most imposing. The diverse carvings on the stone exterior combine to create a harmonious whole. Around the portal and above the windows is superb red and white stonework.

To the traveller passing through Milas at a dis­tance the city might not excite the interest it deserves. This is a place where first impressions are well worth ignoring, as the city is in fact home to many fascinating sights and delightful people awaiting discovery for those who explore its back streets.