Kazanın başında elindeki sopayla var gücüyle karıştırıyordu ipleri. Terini sildi elinin tersiyle. Eşine seslendi: “Bir kova daha su; birazcık da ceviz kabuğu...”. Bir saatlik uğraşın sonunda kan-ter içinde kaldı. “Çay molası zamanı”  dedi;

işini bırakıp mutfağa geçti. Çaylar içildi; esprili söyleşiler eşliğinde... Başka bir işi daha vardı: “Okul Aile Birliği toplantısı var da...”. İş giysilerini bir yana bırakıp. modern giysileriyle minibüsün direksiyonuna geçip gözden kayboldu. Arkadan eşine “Bir saat sonra gelirim” dediği duyuldu belli belirsiz. Okul Aile Birliği’ndeki sorumluluğunu yerine getirip döndü Songül Tokmak; beş dakika sonra iş giysileriyle kaldığı yerden tekrar işe koyuldu; eşine seslendi: “Nerede kalmıştık?” Songül ve Ömer Tokmak, iş yerinin hem işçisi hem de patronuydular. Üstelik inatla dededen-nineden öğrendikleri doğal bitkilerle yünleri boyayıp, yöredeki tezgahlarda halı dokutuyorlardı. Ömer Tokmak da adeta işine aşıktı. Doğadan özenle topladığı bitkileri ayrı ayrı çuvallara doldurmuş, sırası geldiğinde onları istediği renklere dönüştürüyor, ipleri boyayıp kuruması için duvarlara asıyordu.

İşyeri olarak kullandıkları mekan eski bir Avanos evi. Geniş bir avlusu var. Boyama yapılan yer avlunun bitişiğinde. Köylerden toplanan yünler burada çıkrıklarda eğirilip, bitki kökleri, yaprakları veya kabuklarıyla boyanıp, kurutulup  çileler haline

getiriliyor. Aile dışında tek yardımcıları yaşı yetmişi bulmuş komşuları; komşu teyzeleri hem eğirme işini yapıyor hem de boyanmış-kurumuş ipleri çile halıne getiriyor. Avlunun kuzey bölümünde başka bir kadın, yılların eskitemediği bir tezgahta halı dokuyor.

Bu eski Avanos evi bir halı fabrikası değildi ama bir fabrika gibi de çalışıyor: “Turistlere el emeği, alın teri, göz nuru halılarımızın geleneksel yöntemlerle yapılışını, tüm aşamalarını burada sergiliyoruz; bir de acı kahvemizi içiyorlar bu avluda...” diyor Ömer Tokmak. Adeta bir “aile şirketi” gibi çalışıyor Tokmak ailesi; çocukları da destek veriyor ana babalarına. Kimi zaman ipleri boyayarak, kimi zaman da yabancı turistlere tercümanlık yaparak... Ve ekliyor Ömer Tokmak: “Avanos’ta 30 yaşına gelmiş bir insana sorun; kadınsa halı dokur, erkekse çamurdan çanak, çömlek yapar...

Bu iş uzaktan göründüğü kadar kolay mıydı? Derelerden, tepelerden bitkileri toplamak ve kendi doğal rengi dışında yün ipleri allı-morlu renklere dönüştürmek... Bir sırrı var mıydı bu işin? “En büyük sırrı sevgi. İnsan sevdiği işte başarılı oluyor.” Yurtdışı çalışma yaşamlarının tamamlanması, Avanos’a dönmeleri... Ve dede-nine işine soyunmaları... Bu evi restore etmeleri... Tokmak ailesinin öyküsü burada bitmiyor: “Burası bizim hem işyerimiz hem de evimiz gibi. Tüm üretim aşamalarında biz varız. İşimizi alın terimizle yoğuruyoruz. Bitkileri mevsiminde toplamak gerekiyor. Ceviz kabuğu, cehri, yapışkan ot, meyan kökü, ennig (hava cıva otu)... Bunlar mevsiminde, zamanında toplanıp kurutulmalıdır. Boyama sırasında belirli derecede ısıtılmış suda bu bitkilerin karışımıyla      iplik     kaynatılıp,     sonra      da 

durulanmalıdır. Ardından kurutulması, çilelere ayrılması. Sağ olsun komşularımız da bize destek veriyorlar üretim aşamalarında. Sonra da asırlık tezgahlarda dokunması...” Kahverengi ceviz kabuğundan, sarı cehriden, kırmızı yapışkan otu ve meyan kökünden elde ediliyor. Ham yünler su dolu kazanlarda ‘şap’ ile karıştırılıp kaynama noktasına getirilip bekletiliyor, sonra da istenilen bitkilerden istenilen renkler elde ediliyor. Ara tonlarda da zorlanmıyor usta eller: “Meyan kökü ve cehri karışımından portakal rengini; hava cıva otundan gri ve moru; cehri sarısı ve toz ‘indigo’dan ise yeşil rengi elde ediyoruz...” Ya siyah? “Siyah yünün kendi doğal rengidir; siyah renkte boyama yapmıyoruz.” Kaliteli halının, başka bir deyimle değerli halının tanımını soruyoruz Ömer Tokmak’a: “Kaliteli bir halı için iyi bir yün gerekli; esnek, kolay kırılmayan, yeterli yağ oranı olan, aşırı kalın ya da ince olmayan ve boya tutma özelliği olan bir yün... Doğal ortamında yıkanmalı; fazla hırpalanmadan didilmeli; sonra da eşit kalınlıkta -elde ya da çıkrıkta- eğirilmeli... Dokumasını da usta eller yaptıysa ortaya değerli dokuma halı çıkıyor.”

Bu sefer direksiyonun başına Ömer Tokmak geçiyor ve düşüyoruz yollara; bu renkleri oluşturan bitkileri toplayacağız. Önce kendi bahçelerinden cehri (meyvelerini) topluyoruz, sonra da derelerden tepelerden hava cıva otu...

Yolumuzun üzerindeki Sarıhan’da soluklanıp Bozca Köyü’ne geçiyoruz. Önce çocuklar takılıyor minibüsün peşine; “Halıcı geldi...” diye. Sonra da köydeki yaşlılar ve halı dokuyan kadınlarla, kızlarla tanışıyoruz. 92 tane halı tezgahı olan Bozca Köyü’nde -son yıllarda verdiği göçle- 14 halı tezgahı kalmış. Bozca’nın evleri yöreye özgü kesme taş işçiliğinin en güzel örnekleri; yörenin coğrafyasına ve iklimine uygun yapılmış. Bir dokumacının evindeyiz; ikram edilen ‘acı kahve’yi içmeden ayrılmak olur mu? Yeni boyanmış ip istiyor dokumacılar ve ekliyorlar “Yünler bizden; ipler halıcıdan...” Sonra da bitmiş halılar arabaya yükleniyor birer birer; binlerce, on binlerce ilmik atılarak dokunmuş halılara biraz hüzün ama işi tamamlamanın mutluluğu ile son kez bakıyorlar.

Ya desenler? Sevgiyle yoğrulan desenler?.. “Bazen yörenin hazır desenlerini veriyoruz halı dokuyanlara; Arabeli, Çubuk Suyu, Leblebili, Eli Belinde...” Ya doğaçlama dokuyanlar? “Genç kızlarımız oldukça çabuk kavrıyorlar; bizim desenlerimize kendi yaratıcılıklarını da eklediklerinde özgün desenler çıkıyor ortaya...” Ya   desenlerin   dili?     “Biz    halı    dokuyacak

olanların desenlerini az çok önceden tahmin edebiliyoruz; hangi evden nasıl bir halı çıkar... Desenlerden o anki ruh halleri ortaya çıkıyor; sevinçli, hüzünlü, coşkulu anlar... Acılar da gizli bu desenlerde... Sevgi ve özlemler de...”

She stood over the great cauldron stirring the yarn energetically. Then she wiped the perspiration from her forehead with the back of her hand and called to her husband, ‘Another bucket of water, and some more walnut shell’. It was tiring work and she had been at it for an hour. ‘Time for a tea break she declared, and leaving the cauldron went into the kitchen, where we sat drinking tea and chatting cheerfully. Then she had another job to do; attending a parent’s meeting at the school. Having changed her working clothes for an elegant modern outfit, she got behind the wheel of the minibus and disappeared down the road, calling out to her husband that she would be back in an hour. On her return from the parents meeting, Songül Tokmak changed back into her working clothes. ‘Now where were we?’ She asked her husband.

Songül Tokmak is her husband’s main assistant in the business which they both own and work for. They resolutely continue to dye wool with the natural dyes that they learnt to make from their grandparents. This wool is then used for the carpets      which        they

commission from local weavers. Ömer Tokmak is passionately devoted to his work. He gathers the roots, leaves and bark used for dyes himself and stores them in sacks. When dyed the wool is hung up on the walls to dry.

Their workplace is an old house in Avanos, in Cappadocia. It has a large courtyard, off which is the area where they do the dyeing. Raw wool supplied by neighboring villages is spun on spinning wheels, and after dyeing wound into hanks. Their only assistants who are not members of the family are two neighbors both in their seventies, one of whom does the spinning and winding of the wool into hanks and another woman who weaves carpets on an ancient loom in the northern part of the courtyard.

This old Avanos house is always bustling with activity. Not only is there the regular work of dyeing, spinning and organizing the carpet weaving, but they also welcome tourists who come to see how the carpets are made, and demonstrate all the different stages of the laborious traditional methods. And every visitor is offered a cup of Turkish coffee in the courtyard,’ Ömer Tokmak tells us. The Tokmak family’s children help their parents too, sometimes by dyeing the wool, and sometimes by acting as interpreters for foreign visitors. Carpet weaving and pottery are the traditional crafts of Avanos, and Ömer Tokmak says that if I were to ask anyone over the age of 30 in Avanos about their occupation, the women would be certain to answer that they wove carpets, and the men that they were potters.

Was it as easy as it seemed, I wondered, to gather wild plants and dye the wool in the desired colors? Was there a secret to it? ‘The greatest secret is love,’ he replied. ‘Success lies in loving ones work.’ After working abroad for many years, Ömer and Songül Tokmak returned to Avanos to take up the occupation of their ancestors in a house which they restored themselves. ‘This is both our workplace and a second home. Usually my wife, the children and I only get back to our house late at night. We are involved in all the stages of production and work hard. The plants have to be gathered in the right season.’ Dyes are made from walnut shells, the berries of a species of buckthorn (Rhamnus petiolaris), pellitory (Parietaria officinalis), liquorice root oriental alkanet (Alkanna tinctoria) and many others. These are dried, and boiled in water in various combinations to produce the desired colors.

The raw wool is first boiled in water containing alum and then left to soak before dyeing. When the wool has been dyed, it is rinsed and dried. Then the wool is used for weaving carpets on traditional old looms. Walnut shells produce the

color brown, buckthorn yellow, and pellitory and liquorice root red, for example. Mixtures of the different dye materials produce other colors, such as orange from a mixture of liquorice root and buckthorn, and green from a mixture of buckthorn and indigo powder. And what about black? ‘For that we use natural black wool not dye’ explains Ömer Tokmak.

We asked him what qualities to look for in a carpet. He told us that a good quality carpet must be made of good quality wool, pliant and strong, containing sufficient oil, neither too thick not too thin, and able to take the dye well. The raw wool must be washed by hand, combed without treating it roughly, and then spun, either by hand or using a spinning wheel. If it is then woven into a carpet by a skilful weaver the result is a high quality carpet.

Then we set out with Ömer Tokmak at the wheel on an expedition to gather wild plants. We stopped first at his own garden to gather buckthorn berries, and then headed out into the countryside to find oriental alkanet. After a halt at Sarihan we went on to the village of Bozca. Children pursued the minibus shouting, ‘The carpet man’s here!’ We were met by the elderly people, and the women and girls who weave carpets.  There  were  once  92   looms   in   the 

village, but as many of the inhabitants have moved away to the cities, today only 14 carpet looms remain in use. The houses of Bozca are beautiful examples of the excellent local stonework, appropriate to an area lacking in forests and with a harsh continental climate.

In the home of one of the weavers we were offered the usual cup of coffee. The weavers asked for more dyed yarn, and explained that they supply the raw wool which is returned to them as dyed yarn. Finally the finished carpets were loaded into the van, and the women looked for the last time with mingled regret and pride at the carpets whose tens of thousands of knots they had woven with loving care.

And what about the designs? ‘Sometimes we provide ready made patterns for motifs from carpets of certain regions, such as the Arabeli, Çubuk Suyu, Leblebili, and Eli Belinde motifs.’ And do any of them weave without a pattern? ‘Our young girls are quick to learn. When they add their own inspiration to our designs, they produce original pieces. We have got to know more or less what each weaver is likely to produce. The designs are also influenced by their mood at the time; whether they are happy, excited or sad. Sorrows are concealed in the designs as well as love and yearning.’